Ανεπίδοτη επιστολή προς έναν εκκλησιαζόμενο νέο

Θα σε αποκαλώ φίλε. Γιατί ναι μεν ίσως να μας χωρίζουν πολλά (εσύ το λες) αλλά μας ενώνουν (πιστεύω) περισσότερα. Τις θέσεις μου τις επαναλαμβάνω λοιπόν και νομίζω ότι είναι ξεκάθαρες. Τουλάχιστον για μένα.
Στην πορεία όμως ίσως τα πράγματα να αλλάξουν, πάντα ψάχνω. Λοιπόν: Μελετώντας κανείς προσεκτικά τον λόγο του αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου, διαπιστώνει ότι αυτός προσπαθεί συστηματικά να επιβάλει μεταξύ άλλων μια πολύ συγκεκριμένη αντίληψη της «ελληνικότητας», στηριζόμενη εν πολλοίς σε ένα «αυτονόητο» αξίωμα: την ταύτιση Ελληνισμού και Ορθοδοξίας, ταύτιση που συνεπάγεται ότι μόνο μέσα από την προσκόλλησή της στην Ορθοδοξία μπορεί η σύγχρονη Ελλάδα να διατηρήσει την πολιτισμική της ταυτότητα.
Το αξίωμα αυτό έχει καθαρά ιδεολογικό χαρακτήρα, ανήκει δηλαδή σε ένα κλειστό και ενιαίο σύστημα σκέψης το οποίο έχει επικριθεί συχνά -και σίγουρα όχι άδικα- ως σκοταδιστικό, αντιορθολογιστικό (ο αρχιεπίσκοπος και το περιβάλλον του δεν χάνουν ποτέ την ευκαιρία να διατρανώσουν την αντίθεσή τους στις φιλοσοφικές αρχές του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού) και λανθανόντως φασιστικό.
Όλες αυτές οι επικρίσεις βέβαια με μεγαλοπρέπεια απορρίπτονται από τον αρχιεπίσκοπο και τους συν αυτώ λαμπρούς διανοητές, ως προερχόμενες «έξωθεν» του ιδεολογικού τους συστήματος: Γι' αυτούς τέτοιες κατηγορίες εκπορεύονται από ανθρώπους που αδιαφορούν για την ελληνικότητα και τη διάσωση του «ελληνικού πνεύματος», που στην ουσία, εφόσον απορρίπτουν συλλήβδην την ορθόδοξη ιδεολογία, δεν είναι καν Έλληνες, αλλά «Γραικύλοι», όπως προσφυώς τους χαρακτήρισε ο κ. Χριστόδουλος. Τι γίνεται, όμως, αν εξετάσουμε την ορθόδοξη ιδεολογία «από μέσα», αποδεχόμενοι κατ' αρχήν το θεμελιακό αυτό αξίωμα; Τι γίνεται δηλαδή αν πιστέψουμε κατά γράμμα τον λόγο του αρχιεπισκόπου και αναζητήσουμε πολύ απλά ποια είναι τέλος πάντων η συμβολή της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη διαμόρφωση μιας πολιτισμικής ταυτότητας για την Ελλάδα τού σήμερα;
Εδώ όποιος καλόπιστα ακολουθήσει τον λόγο του Χριστόδουλου θα διαπιστώσει σύντομα ότι υπάρχει ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα: η Ορθοδοξία μιλάει για ελληνικό πολιτισμό αλλά δεν παράγει καθόλου η ίδια ελληνικό πολιτισμό. Και αυτή η διαπίστωση αποτελεί κόλαφο για τον κ. Χριστόδουλο και τους εμβριθείς θεωρητικούς τής νεορθοδοξίας. Ποιοι έφτιαξαν (με έργα, κι όχι με λόγια), τον ελληνικό πολιτισμό του 20ου αιώνα; Οι διανοούμενοι, που προσπάθησαν αγωνιωδώς να διαμορφώσουν το πολιτισμικό πρόσωπο της νεότερης Ελλάδας ήταν, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, από παγερά αδιάφοροι ως προς την Ορθοδοξία έως κατηγορηματικά αντίθετοι σ' αυτήν.
Τι σχέση με την Ορθοδοξία είχαν ο Καβάφης, ο Σικελιανός, ο Χατζιδάκις, ο Ξενάκης, ο Κουν, ο Καζαντζάκης; Τι αποκόμισαν από αυτήν ο Ταχτσής, ο Τσαρούχης, ο Κουνέλλης, ο Αξελός, ο Καστοριάδης ή ο Θεόδωρος Αγγελόπουλος; Όλοι αυτοί (είναι άραγε τυχαίο;) ανήκουν στις κατηγορίες εκείνες του πληθυσμού που εξ ορισμού αποκλείονται από το εθνοσωτήριο όραμα της ελληνοχριστιανικής ακροδεξιάς: ειδωλολάτρες, μαρξιστές, Εβραίοι, κίναιδοι, καθολικοί, αιρετικοί, ανθέλληνες.
Ακόμα και όσοι χρησιμοποίησαν ποικιλοτρόπως την ορθόδοξη παράδοση στο έργο τους (Θεοδωράκης, Ελύτης, Σεφέρης, Ρίτσος), το έκαναν πάντα μετουσιώνοντάς την δημιουργικά και εντάσσοντάς την σ' ένα ευρύτερο πολιτισμικό πλέγμα του οποίου αποτελούσε ένα τμήμα μόνο (έτσι π.χ. το «έντεχνο λαϊκό τραγούδι», δημιούργημα του Θεοδωράκη, αποτελεί μια απόπειρα σύνθεσης της Βυζαντινής με τη Δυτική μουσική παράδοση).
Όχι μόνον η φανατική προσκόλληση στην Ορθοδοξία δεν αποτελεί αντίδοτο στην πρωτοφανή κρίση ταυτότητας που πλήττει την Ελλάδα μετά τη μεταπολίτευση, αλλά αντίθετα είναι το φυσικό συμπλήρωμα αυτής της κρίσης: Σε μια χώρα όπου οι πολιτισμικοί προβληματισμοί τού μέσου πολίτη (ιδίως νεαρής ηλικίας) εκφράζονται από υψιπετή στιχουργήματα του στιλ «Εγώ δεν πάω Μέγαρο / Θα μείνω με τον παίδαρο» και συνοψίζονται στο πού θα πάει για κλάμπινγκ το βράδυ, πώς θα του κάτσει καμία Ρωσίδα γκόμενα ή καμία Ολλανδέζα στα νησιά, τι χρώμα θα έχει το 4x4 και αν θα ανανεώσει με 300 στον Παναθηναϊκό ο Καραγκούνης, είναι φυσικό το ιδεολογικό κενό που υπάρχει να καλύπτεται, με τη συνενοχή βέβαια των ιδιωτικών ΜΜΕ, από τον παθιασμένο λαϊκισμό των κηρυγμάτων του κ. Χριστόδουλου, που τραβούν τα πλήθη όπως το πυροφάνι τα ψάρια.
Η ριζοσπαστικοποίηση του λόγου των θεωρητικών της νεορθοδοξίας αποσκοπεί λοιπόν ακριβώς στο να κρύψει την ανικανότητά τους να διατυπώσουν μια ουσιαστική πολιτισμική πρόταση για την Ελλάδα τού σήμερα. Και η ανικανότητα αυτή είναι ενδογενής, οφείλεται δηλαδή στις θεμελιακές αρχές του ίδιου του ορθόδοξου ιδεολογικού συστήματος. Όπως είχε παρατηρήσει πολύ σωστά ο Καστοριάδης, η ορθόδοξη σκέψη, σε αντίθεση με την αρχαιοελληνική, είναι «ετερόνομη»: δεν αντιμετωπίζει δηλαδή την πολιτισμική παράδοση ως ένα ανοιχτό σύστημα ιδεών που αμφισβητείται, αναδιαμορφώνεται, ανανεώνεται και επανερμηνεύεται διαρκώς, αλλά σαν ένα κλειστό σύνολο ιδεολογικών αξιωμάτων, τα οποία αποτελούν απόλυτες και οριστικές αλήθειες, θέσφατα και δεν επιδέχονται ως εκ τούτου καμία μεταβολή.
Αυτό ακριβώς δηλώνει και η ίδια η λέξη «Ορθοδοξία»; Εννοείται βέβαια ότι, με τέτοιες αρχικές προδιαγραφές, «ζωντανός» πολιτισμός είναι αδύνατο να φτιαχτεί, γι' αυτό και η «ελληνορθόδοξη» κουλτούρα εκφυλίζεται, αργά αλλά σταθερά, σ' ένα ανούσιο βυζαντινό φολκλόρ τουριστικού τύπου, όταν δεν εξαντλείται σε επιθετικές φαιδρότητες. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι ακόμα και σε πολιτισμικούς τομείς που έχουν άμεσο ενδιαφέρον για τους ίδιους τους ορθόδοξους, εκείνοι απέτυχαν εντελώς να δημιουργήσουν νέες προτάσεις: Προξενεί εντύπωση π.χ. η παντελής απουσία θεολογικής σκέψης, έρευνας και προβληματισμού από την πλευρά της Ορθοδοξίας καθ' όλη τη διάρκεια της δεύτερης χιλιετίας, όταν η Δύση εμφάνιζε διαδοχικά τον Θωμά τον Ακινάτη και όλη τη σχολαστική φιλοσοφία, τους θεολόγους της Μεταρρύθμισης, τον Πασκάλ, τους θεολόγους της σχολής του Port-Royal κλπ.
Σε καθαρά πολιτισμικό επίπεδο (ας μη μιλήσουμε καν για το πολιτικό.), η Ορθόδοξη Εκκλησία και η ιδεολογία που εκπροσωπεί είναι λοιπόν μια ανασχετική δύναμη, ανίκανη να προσδώσει πραγματικά ένα πολιτισμικό στίγμα στην Ελλάδα, ένα άχρηστο βάρος στην ουσία για τη χώρα μας.
Η διατήρηση από την Πολιτεία του «Ελληνοχριστιανισμού» ως κυρίαρχου ιδεολογικού σχήματος στην Ελλάδα (διατήρηση που εκφράζεται κύρια μέσα από την πεισματική άρνηση του χωρισμού Κράτους /Εκκλησίας) έχει να κάνει περισσότερο με την αποφυγή της σύγκρουσης με μια παγιωμένη εξουσία και λιγότερο με την πραγματική προσφορά της Ορθόδοξης Εκκλησίας σήμερα στην πατρίδα μας. Αλλά βέβαια αυτό δεν θα πρέπει να μας ξεγελάει: ο Ελληνισμός υπήρχε πριν από την Ορθοδοξία και θα υπάρξει και μετά από αυτήν.

ΥΓ Με την Λέξη Ορθοδοξία αναφέρομαι στην Ορθόδοξη Εκκλησία του σήμερα και τους επίσημους εκφραστές της. Όχι την Ορθοδοξία σαν φιλοσοφία ή στάση ζωής.